જૈનશાસનની ગણધર પરંપરા

ક્ષત્રિય તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર અને એમના ૧૧ બ્રાહ્મણ ગણધર

જૈન પરંપરાની શાન…..

ભગવાન મહાવીરના શિષ્યોની પરંપરામાં અગિયાર ગણધરનું વર્ણન છે. ગણધર એટલે મુખ્ય શિષ્ય જે અન્ય શિષ્ય સમૂહના મુખ્યા હોય છે.જાણો તેની વિશેષ વિગતો જૈન ગ્રંથો જેમ કે સંવયંગ સૂત્ર અને તિલોય પન્નાટી વગેરેમાં જોવા મળે છે. ટૂંકમાં તેમનો પરિચય નીચે મુજબ છે.

1 ઈન્દ્રભૂતિ –

ઈન્દ્રભૂતિનો જન્મ 607 બીસીમાં મગધ દેશના એક બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ 500 શિષ્યો સાથે તેમના સંવસરણમાં ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય બન્યા. ત્યારબાદ તેઓ લગભગ 40 વર્ષ સુધી ભગવાન મહાવીરના મુખ્ય શિષ્ય રહ્યા. જૈન પરંપરામાં, ગૌતમ ગણધર અને મહાવીર વચ્ચેના ઘણા સિદ્ધાંતો પરની ચર્ચા એ જૈન સિદ્ધાંતોને જાણવાનો મુખ્ય આધાર છે, તેથી કહેવાય છે કે ભગવાન મહાવીરે જે કંઈ અર્થના રૂપમાં વ્યક્ત કર્યું છે, તે ગૌતમ ગણધરે શબ્દોના રૂપમાં વ્યક્ત કર્યું છે. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણના દિવસે જ ગૌતમ ગણધરને બોધ પ્રાપ્ત થયો હતો તે સુરક્ષિત છે. તેમણે ભગવાન મહાવીરનો સંઘ ચલાવ્યો અને સમગ્ર દેશમાં જૈન ધર્મનો પ્રચાર કર્યો. 515 બીસીમાં, ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમે 92 વર્ષની વયે રાજગૃહમાં નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું.

2 અગ્નિભૂતિ –

ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમના મધ્યમ ભાઈ અગ્નિભૂતિ ગૌતમ પણ ભગવાન મહાવીરના ભક્ત હતા. તેમણે ભગવાન મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન 74 વર્ષની વયે નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન, અગ્નિભૂતિએ સખત ધ્યાન દ્વારા જૈન ધર્મનો પ્રચાર કર્યો.

3 વાયુભૂતિ –

વાયુભૂતિ-ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમના નાના ભાઈ વાયુભૂતિ હતા. તેમણે તેમના 500 શિષ્યો સાથે ભગવાન મહાવીર પાસેથી દીક્ષા પણ લીધી હતી. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણના બે વર્ષ પહેલાં વાયુભૂતિએ 70 વર્ષની વયે નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.

4 આર્ય વ્યક્ત –

ભગવાન મહાવીરના ચોથા પુત્રનું નામ આર્ય વ્યક્ત હતું. તેઓ આર્યવ્યક્ત ભારદ્વાજ ગૌત્રિય બ્રાહ્મણ હતા અને તેઓ તેમના 500 શિષ્યો સાથે મહાવીરના શિષ્ય બન્યા હતા. દિગંબર પરંપરા મુજબ મગધ દેશના પ્રસિદ્ધ રાજા મહાવીરનો ઉપદેશ સાંભળીને દિગંબરા ઋષિ બન્યા અને તેઓ ભગવાન મહાવીરના ચોથા ગણધર બન્યા. આ ચોથા ગણધરે મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન મુથકમત પ્રાપ્ત કરી હતી.

5 સુધર્મસ્વામી –

શ્વેતામ્બર પરંપરા અનુસાર, મહાવીરના પાંચમા ગણધર સુધર્મસ્વામી મોલગ સંનિવેશના બ્રાહ્મણ હતા. તેઓ તેમના 500 શિષ્યો સાથે મહાવીરના શિષ્ય બન્યા. તેમણે 50 વર્ષની વયે દીક્ષા લીધી હતી. તેમણે 42 વર્ષ સુધી ઋષિ તરીકે તપ કરીને માત્ર જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. 100 વર્ષની ઉંમરે તેમણે રાજગૃહ શહેરમાં મોક્ષ મેળવ્યો હતો. દિગંબર પરંપરા અનુસાર, મહાવીરના ચોથા ગણધર પ્રખ્યાત રાજાના પુત્રનું નામ સુધર્મ હતું. પિતાને ઋષિ તરીકે દીક્ષા લેતા જોઈને તેમણે પોતાની સંપત્તિનો ત્યાગ કર્યો અને પોતે મહાવીરનું શિષ્યત્વ લીધું. આ રાજકુમાર સુધર્મ મહાવીરના પાંચમા ગણધર બન્યા. ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમે દ્વાદશ ગ્રંથોની રચના કરી અને આ સુધર્મ સ્વામીને પ્રવચન આપ્યું. દિગંબર પરંપરામાં સુધર્મા સ્વામીનું બીજું નામ લોહાચાર્ય તરીકે પણ જોવા મળે છે. 515 બીસીમાં એ જ દિવસે સુધર્મા સ્વામીને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું, જેના પર ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ નિર્વાણ પામ્યા હતા. સુધર્મા સ્વામી 30 વર્ષ સુધી ગાંધાર રાજ્યમાં રહ્યા અને આ સમય દરમિયાન તેમણે હજારો લોકોને જૈન ધર્મમાં દીક્ષા આપી અને જૈન ધર્મના પ્રચારમાં અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું. તેમના પછી સુધર્મા સ્વામીએ આર્ય જંબુસ્વામીને જૈન સંઘનો હવાલો સોંપ્યો હતો.

6 મંડિત ગણધર –

તેમનું બીજું નામ પણ માદવ છે. તેઓ વશિષ્ઠ ગૌત્રિય બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે 53 વર્ષની વયે 350 શિષ્યો સાથે ભગવાન મહાવીર પાસેથી દીક્ષા લીધી હતી. ગણધર મંડિતે 14 વર્ષ સુધી ઋષિ તરીકે પ્રેક્ટિસ કરીને 67 વર્ષની ઉંમરે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. 83 વર્ષની ઉંમરે, મંડિત ગણધર ભગવાન મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન નિર્વાણ પામ્યા.

7 મૌર્યપુત્ર –

મૌર્યપુત્ર ગણધરના શ્યાપ ગોત્રિય બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે 65 વર્ષની વયે 350 શિષ્યો સાથે ભગવાન મહાવીર પાસેથી દીક્ષા લીધી હતી. 19 વર્ષ સુધી ઋષિ તરીકે પ્રેક્ટિસ કર્યા પછી, તેમણે માત્ર જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને 95 વર્ષની વયે, તેમણે ભગવાન મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું.

8 અકામપિત –

ભગવાન મહાવીરના આઠમા ગણધર, અકામપિત મિથિલા શહેરના ગૌતમ બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે તેમના 300 શિષ્યો સાથે 48 વર્ષની વયે ભગવાન મહાવીર પાસેથી દીક્ષા લીધી હતી. તેમણે 70 વર્ષની વયે ભગવાન મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.

9 અચલભારત –

તેઓ ભગવાન મહાવીરના નવમા ગણધર હતા. તેમણે તેમના 300 શિષ્યો સાથે 46 વર્ષની વયે ભગવાન મહાવીર પાસેથી ઋષિ તરીકે દીક્ષા લીધી હતી. તેમણે ભગવાન મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન 72 વર્ષની વયે નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.

10 મેતાર્ય –

મહાવીરના દસમા ગણધરનું નામ મેતર્ય છે, જે કૌદિન્નાય બ્રાહ્મણ હતા. 36 વર્ષની ઉંમરે, તેમણે તેમના 300 શિષ્યો સાથે ભગવાનની પૂજા કરી. તેમણે મહાવીર પાસેથી સાધુ તરીકે દીક્ષા લીધી હતી અને ભગવાન મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન, લગભગ 62 વર્ષની વયે, તેમણે રાજગૃહમાંથી નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.

11 પ્રભાસ –

તીર્થંકર મહાવીરના અગિયારમા ગણધરનું નામ પ્રભાસ હતું. રાજગૃહના આ રહેવાસીઓ બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે ભગવાન મહાવીર પાસેથી શ્રમણની દીક્ષા લીધી અને લગભગ 8 વર્ષ સુધી તપ કર્યું અને 40 વર્ષની ઉંમરે મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન તેમણે નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું.

તીર્થંકર મહાવીરના આ તમામ ગણધરો ભારતીય તત્વજ્ઞાન અને વિચાર પરંપરાના ઉત્કૃષ્ટ વિદ્વાનો હતા. આત્મા, ભગવાન, સ્વર્ગ, નરક, મોક્ષ, પાપ, પુણ્ય વગેરે અંગે તેઓની પોતાની આગવી માન્યતાઓ હતી. તેથી, દીક્ષા લેતા પહેલા, દરેક વ્યક્તિએ ભગવાન મહાવીર પાસેથી તેમની શંકા દૂર કરી અને સંતુષ્ટ થયા પછી, તેઓએ મહાવીર પાસેથી દીક્ષા લીધી અને તેમની ક્ષમતા મુજબ જૈનશાસનની સેવા કરી.